Forenzik — korporativ firibgarlikni aniqlashning dolzarb yo‘nalishi
Forenzik — bu korporativ firibgarlik, xodimlarning noqonuniy harakatlari va kompaniya ichidagi korrupsiyani aniqlashga qaratilgan xizmatlar majmui. Forenzik mutaxassislar firibgarlik bilan shug‘ullanadigan, korrupsiyaga aloqador yoki boshqa noqonuniy harakatlar orqali kompaniyaga zarar yetkazayotgan xodimlarni aniqlash uchun maxsus tekshiruvlar o‘tkazadi.
Yuridik fanlar, hisob va audit, statistika, psixologiya, menejment, kadrlar boshqaruvi, sotsiologiya va sud buxgalteriyasi kesishgan joyda shakllanayotgan muhim bilim sohasi — forenzik bo‘lib, u moliyaviy tergov sifatida tushuniladi.
Forenzik — biznes uchun nisbatan yangi tushuncha. U korporativ firibgarlik faktlarini aniqlash va oldini olishga qaratilgan harakatlar majmuasidan iborat. Tadqiqot moliyaviy, yuridik, axborot texnologiyalari va hatto psixologik usullarni o‘z ichiga olgan keng qamrovli jarayon hisoblanadi.
«Forenzika»ga o‘xshash yana bir tushuncha mavjud bo‘lib, u kriminalistika bo‘limiga kiradi va kompyuter jinoyatlarini aniqlash, raqamli dalillarni o‘rganish va qo‘llash bilan shug‘ullanadi.
Shubhali jarayonlarni har tomonlama o‘rganish uchun forenzik mutaxassislar jalb qilinadi. Mustaqil ekspertlar biznesning kuchli va zaif tomonlarini ko‘rsatib beradi, inqirozdan chiqish yo‘llarini aniqlashda yordam beradi, moliyaviy yo‘qotishlar xavfini baholaydi. Ularning xulosalari xodimlarning noqonuniy harakatlarini aniqlash va ularga yetkazilgan zarar uchun javobgarlik yuklashga imkon beradi.
Kompaniyaning xo‘jalik faoliyatida xodimlarning noqonuniy harakatlari, firibgarlik, manipulyatsiyalar va turli xavf holatlari ko‘p uchraydi, bu esa moliyaviy natijalarga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Firibgarlikni aniqlash uchun odatiy audit metodlari yetarli emas, chunki firibgarlik odatda puxta rejalashtirilgan bo‘ladi va yashirish uchun maxsus mexanizmlar qo‘llanadi.
Har qanday tashkilotning faoliyatida uning turiga qarab turli nozik jihatlar mavjud: tashkiliy-huquqiy shakli, xalqaro iqtisodiy aloqalar, mahsulot yoki xizmat xususiyati, tuzilma, ichki munosabatlar. Nazoratning yetishmasligi bu omillarni firibgarlik uchun qulay sharoitga aylantirishi mumkin.
Shu sababli kompaniya ichidagi firibgarlikni aniqlash va kontragentlar tomonidan sodir etilayotgan moliyaviy jinoyatlarni fosh qilish uchun maxsus choralar talab etiladi. Rahbariyat standart audit bilan bir qatorda maxsus audit, moliyaviy nazorat va reviziya usullaridan ham foydalanishi zarur.
Hozirgi bozor sharoitida yurisprudensiya, buxgalteriya, audit, statistika, psixologiya, menejment, sotsiologiya va sud buxgalteriyasi chorrahasida rivojlanayotgan soha sifatida forenzik (forensic accounting) alohida ahamiyat kasb etmoqda.
G‘arb davlatlarida forenzik xizmatlari allaqachon uzoq yillardan buyon qo‘llanib kelinadi.
Forenzikning kelib chiqishi haqida yagona ilmiy ta’rif yo‘q. Ayrim manbalarga ko‘ra, XIX asr ispan yozuvchisi P.A. Alarkon asarlarida bu tushunchaga ilk bor murojaat qilingan. Boshqa fikrga ko‘ra, 1817-yilda kanadalik sud ekspertlari «forensic accounting examination» iborasidan foydalangan. Ammo ko‘pchilik tadqiqotchilar bu terminni amaliyotga kiritgan shaxs sifatida amerikalik olim Mauris E. Peloubetni e’tirof etadi.
Bugungi kunda forenzik xizmatlar bozori asosan to‘rtta yirik kompaniya tashabbusi bilan shakllangan: KPMG, PwC, Deloitte, Ernst & Young.
PwC’ning 2020-yilda e’lon qilingan hisobotiga ko‘ra, 2018–2019-yillarda iqtisodiy jinoyatlar tufayli dunyo bo‘yicha 42 mlrd dollar zarar qayd etilgan. So‘rovda 99 mamlakatdan 5000 dan ortiq respondent ishtirok etgan.
Yirik xalqaro kompaniyalarning 47 %i so‘nggi ikki yilda firibgarlik holatlari bilan duch kelganini bildirgan.
Eng ko‘p uchraydigan firibgarlik turlari:
– Mijozlar tomonidan sodir etilgan firibgarlik — 35 %
– Kiberjinoyatlar — 34 %
– Aktivlarni noqonuniy egallash — 31 %
– Poraxo‘rlik va korrupsiya — 30 %
Zamonaviy kompaniyalar firibgarlikdan himoyalanish uchun raqamlashtirish texnologiyalarini (sun’iy intellekt va boshqalar) keng qo‘llay boshlagan. Bu texnologiyalar qo‘shimcha xarajatlarni talab qilsa-da, 45 % kompaniyalar ularning ijobiy natija berganini ta’kidlagan.
Material zarar bo‘yicha eng og‘ir jinoyatlar quyidagilar:
– Raqobatga qarshi qonunbuzarliklar;
– Insider savdosi;
– Soliq firibgarligi;
– Jinoyat yo‘li bilan olingan daromadlarni «yuvish»;
– Poraxo‘rlik va korrupsiya.
Ayrim tipik firibgarlik holatlari:
– Kontragentlar bilan bog‘liq firibgarlik;
– Xarid jarayonidagi manipulyatsiyalar;
– Buxgalteriya standartlariga rioya qilmaslik;
– «G‘ayritabiiy» to‘lovlar;
– Shubhali xarajatlar;
– Xodimlarning noodatiy yoki xavfli harakatlari;
– Noreal summalar, noto‘g‘ri hisob davrlari va boshqalar.
Firibgarlik ehtimolini oshiruvchi rasmiy belgilarga misollar:
– Savdoning oshishi bilan debitorlik qarzdorligi ham ortishi kerak;
– Foyda oshsa, pul oqimi ham ortishi kerak;
– Ishlab chiqarish hajmi ko‘payganda bir birlik mahsulot tannarxi kamayishi kerak;
– Zaxiralar ko‘payishi — ombor quvvatining mos kelishini talab qiladi;
– Debitor qarzining kechikishi — faqat kechikish emas, balki o‘zlashtirish ehtimolini ham anglatadi.
Forenzik xizmatlariga ehtiyoj tug‘iladigan holatlar:
– Mulk va moliya yo‘qotilishi belgilarining paydo bo‘lishi;
– Yangi rahbarning avvalgi boshqaruvdan qolgan xavflarni baholashi;
– Mansabdan ketishdan oldin ijobiy xulosa olish;
– Ta’sischilar tomonidan ishonchsizlik;
– Pul yo‘qotish xavflarini baholash;
– Jinoyat faktini aniqlash va aybdorlarni javobgarlikka tortish;
– Moliyaviy yo‘qotishlarni undirish.
Forenzik tahlili natijasida mijoz maxfiy xulosa oladi, unda muammolar, xavf zonalari, sabablar va yechimlar batafsil bayon qilinadi.
Bu xulosa rahbariyatga real vaziyatni ko‘rish, xavflarni oldini olish, nazorat organlarining tekshiruvlarida salbiy faktlarning oldini olish imkonini beradi.
COVID-19 pandemiyasi davrida ko‘plab kompaniyalar moliyaviy zarar ko‘rdi. Moliyaviy barqarorlikni tiklash zarurati ortdi. Raqamli transformatsiya jarayoni esa kiberjinoyatlar va firibgarlik xavfini yanada kuchaytirdi. Shuning uchun forenzik bozor shakllanib bormoqda va unga talab yil sayin ortib boradi.
Mustaqil ekspertlar — forenzik mutaxassislar — biznesning kuchli va zaif tomonlarini ko‘rsatib beradi, moliyaviy yo‘qotish xavflarini baholaydi, firibgarlik holatlarini aniqlashga va aybdorlarni javobgarlikka tortishga yordam beradi.