Biznesda Forenzik

Zamonaviy biznesda, aktivlar va boshqa moliyaviy resurslar halol bo‘lmagan xodimlar uchun nishonga aylangani sababli, davlat tashkilotlari va yirik kompaniyalar moliyaviy xavfsizlikni ta’minlash va aktivlarni yo‘qotish xavfini aniqlash zaruriyati bilan yuzlashadi.

Forenzik — bu biznes uchun yangi tushuncha bo‘lsa-da, rivojlangan davlatlarda keng qo‘llaniladi. Forenzik — bu tashkilotdagi moliyaviy yo‘qotishlar xavfini aniqlash, korporativ firibgarlik holatlarini aniqlash va oldini olish uchun ekspertiza.

“Forenzik” (ingl. Forensic) so‘zi lotincha forēnsis dan kelib chiqqan bo‘lib, ma’nosi “forumdan oldin” deganidir. Bu qadimgi Rim davriga ishora bo‘lib, unda nizolar yoki jinoyatlar keng auditoriya — forum oldida taqdim etilar edi. Jinoyatchi ham, ayblanuvchi ham o‘z dalil va argumentlarini taqdim etib, nutq so‘zlashi kerak edi. Eng ishonarli nutq qilgan odatda ishni yutardi.

Ingliz tilida “Forensic” atamasi ko‘pincha kriminalistika — jinoyatlarni tergov qilish fanining sinonimi sifatida ishlatiladi. Ammo kriminalistika asosan jinoyatlarni tergov qilishga qaratilgan bo‘lsa, Forenzik moliyaviy-iqtisodiy sohalarga qaratilgan. Shu bilan birga, ba’zi metodikalar o‘xshash bo‘lib, professional forenzik mutaxassislar ko‘pincha huquqni muhofaza qiluvchi organlarga yordam berish uchun jalb qilinadi. Shu tarzda rivojlangan mamlakatlar davlat nazorat organlarini qisqartirish orqali xarajatlarni optimallashtiradi.

Dunyo amaliyotida Forenzik uchun yagona ta’rif mavjud emasligi sababli, amaliy tajriba va xalqaro adabiyotlar asosida quyidagi ikki asosiy tushunchani keltirish mumkin:

1. Forenzik — bu rahbarlar, investorlar yoki aktsiyadorlar tashabbusi bilan amalga oshiriladigan ekspertiza bo‘lib, tashkilotdagi firibgarlikni aniqlash va moliyaviy yo‘qotish xavfini aniqlashga qaratilgan.

2. Forenzik nafaqat amalga oshirilgan moliyaviy buzilish va firibgarliklarni aniqlash uchun, balki kelajakda moliyaviy firibgarlik sodir bo‘lishining oldini olish uchun samarali choralarni ishlab chiqish uchun ishlatiladi.

---

Biznes uchun Forenzikning ahamiyati

Har qanday tashkilot birinchi navbatda obro‘sini va ichki jarayonlarini oshkor qilmaslikni o‘ylaydi. Shu sababli, forenzik jarayoni qiziqarlidir, chunki barcha ishlar maxfiy tarzda amalga oshiriladi va hisobot natijalari bo‘yicha qaror har doim biznes egalari prerogativasida bo‘ladi.

Forenzik protseduralari biznes uchun qiziqarli, chunki ularni ichki korporativ manfaatlarga mos ravishda sozlash mumkin. Agar biznes uchun ko‘pincha ichki firibgarlik faktlarini maxfiy aniqlash va ixtiyoriy qoplanish yoki ishdan bo‘shatish bilan cheklanish kifoya qilsa, jinoiy jarayon doirasida bu jinoiy javobgarlikka olib kelishi mumkin.

---

Forenzik protsedurasini amalga oshirish

Forenzik — bu tashkilotdagi barcha jarayonlarning kompleks ekspertizasi. Ammo ekspertiza hajmi uning qaysi maqsadda amalga oshirilishiga bog‘liq ravishda farqlanishi mumkin. Boshqa omillar, masalan, kompaniya hajmi yoki faoliyat sohasi ham ta’sir qiladi.

Birinchi navbatda forenzik mutaxassislari e’tibor qaratadi:

• Kompaniyaning moliyaviy hisobotining to‘liqligi va ishonchliligi;

• Ichki nazorat tizimining mavjudligi;

• Korporativ reglamentlar va siyosatlar mavjudligi (masalan, xarid, kadrlar, moliyaviy hisob siyosati);

• Ichki manfaatlar ziddiyati mavjudligi;

• O‘tgan yillarda auditorlik xulosalari mavjudligi.

Forenzik mutaxassislari shuningdek kompaniya rentabelligi, rahbar yoki egaga taqdim etiladigan ma’lumotlarning buzilishi, aktivlarni egasining xabari bo‘lmasdan chiqarish xavfi kabi jihatlarni tahlil qiladi.

---

HUMINT (Human Source Intelligence) intervyulari

Hujjatlarni tahlil qilish bilan birga xodimlar bilan intervyu (HUMINT) o’tkaziladi. Bu turli shakllarda bo‘lib, butun shtabni yoki alohida xodimlarni qamrab olishi mumkin. Olingan ma’lumotlardan vazifalar yo‘nalishlari bo‘yicha Xavf Matrisi yaratiladi.

Muhimi, forenzik faqat moliyaviy tahdidlar mavjud bo‘lganda emas, balki tashkilot jarayonlari samaradorligini baholash uchun ham qo‘llaniladi. Bu biznesning qanchalik yaxshi ishlashini va qaysi xavflar mavjudligini aniqlash imkonini beradi.

---

Mutaxassislar va vositalar

Jarayonda moliya, buxgalteriya, huquqshunoslik, tahliliy qobiliyat va detalni sezish qobiliyati ishlatiladi. Forenzik jamoasida odatda buxgalterlar, sertifikatlangan auditorlar, yuristlar va analitiklar bo‘ladi. Jamoani 15 yildan ortiq tashqi audit tajribasiga ega ekspert boshqaradi.

Auditorlik va nazorat xizmatlaridan farqli o‘laroq, forenzik mutaxassislari zarurat tug‘ilganda zamonaviy texnologiyalarni ishlatadi: lazerli 3D skanerlash, GPS, dron orqali maydon o‘lchash, poligraf va OSINT tahlili kabi usullar.

---

Moliyaviy audit va Forenzik ekspertiza farqi

• Audit maqsadi: moliyaviy hisobotning qonuniyligi va to‘g‘riligini tekshirish.

• Forenzik maqsadi: moliyaviy va boshqa biznes jarayonlaridagi firibgarlik va suiiste’mol faktlarini aniqlash.

---

Forenzik biznes uchun foydasi

• Moliyaviy yo‘qotishlarni oldini olish orqali barqarorlikni ta’minlaydi;

• Ichki nazorat tizimini optimallashtirishga yordam beradi;

• Xarajatlarni kamaytirish va biznes jarayonlarini samaradorligini oshirishga xizmat qiladi;

• Mustaqil ekspertlar kuchli va zaif tomonlarni aniqlaydi, moliyaviy xavflarni baholaydi va daromadni oshirish yo‘llarini topadi;

• Zarurat tug‘ilganda noqonuniy faoliyatni aniqlab, javobgarlikka tortadi.

---

Biznes egalari va rahbarlar uchun tavsiyalar

1. Ishon, lekin tekshir: yiliga bir necha marta Forenzik protsedurasini o‘tkazing, shu jumladan sheriklar va ichki nazoratni tekshiring;

2. Ishni ishonchli shaxslarga topshirish biznesni yo‘qotish xavfini oshiradi;

3. Biznesda qarindoshlar bilan ishlamang, aksariyat hollarda samaradorlik past bo‘ladi;

4. Hayot tarzi firibgarlikni ochib beradi — xulq-atvorni kuzating;

5. O‘g‘rilik dunyodagi kompaniyalarning 99,9%ida mavjud;

6. Nazoratni takomillashtirish davomida firibgarlar uni chetlab o‘tishni o‘ylaydi;

7. Aloqalar ko‘pincha muvaffaqiyatsiz bo‘ladi, hujjat ko‘proq samarali;

8. Naqd pulni kamaytiring;

9. Uch asosiy xavf: aktivlarni noqonuniy ajratish, moliyaviy hisobotni buzish, korrupsiya;

10. Firibgarlikning uch burchagi: imkoniyat, motiv va oqlash.